Johann Hermann Knoop en de Kunst van de Geschiedenis

Johann Hermann Knoop publiceerde ruim twintig boeken, waaronder verschillende van respectabele omvang en enkele bestsellers. Sommige werden tot in de negentiende eeuw herdrukt. Zijn werkzame leven ligt ruim 250 jaar achter ons, maar de houding die eruit spreekt is nog steeds actueel; misschien wel meer dan in lange tijd, nu door de nieuwe media gevoede, van elke vorm van kennis gespeende massa’s overal de overgang naar een postdemocratisch bestel markeren. Als zoveel van zijn verlichte tijdgenoten was hij overtuigd van nut en noodzaak kennis uit te dragen. Dat wetenschappelijke taal bij het genereren daarvan nuttig kan zijn, stond ook voor hem buiten kijf – in zijn botanische studies maakte hij er ook zelf gebruik van. Maar in ontoegankelijke taal opgesloten, door een kleine elite gemonopoliseerde kennis beroofde de burgerij van wat Knoop als een natuurrecht zag. Al was hij voor zover na te gaan niet politiek actief, deze opvatting had destijds wel degelijk politieke implicaties. Zonder de verspreiding van kennis was het overdragen van macht en privileges naar het volk – de essentie van de democratisering die zich sinds de Franse Revolutie in fasen voltrok – zinloos en gevaarlijk. J.R. Thorbecke, auteur van Nederlands eerste democratische grondwet, wist maar al te goed dat de scheidslijn tussen democratie en het tegendeel ervan, populisme, flinterdun was; hij was beducht voor de ‘ineensmelting met de geldende meeningen en vooroordelen’ en zag het als de ‘minst gezonden en ontwikkelden toestand des denkens’.1 Ontwikkeling, het uitdragen van kennis, was in de wereld van de Verlichting een maatschappelijke en ook wetenschappelijke plicht. Knoop verstond de kunst zijn lezers mee te nemen op een zoektocht naar de fundamenten van hun natuurlijke en sociale omgeving. Zonder deze woorden te gebruiken deed hij dat om hen soevereiner te maken en in tumultueuze tijden houvast te bieden.